Niš – Kapija između istoka i zapada

Niš je jedan od najstarijih gradova na Balkanu, drugi po veličini u zemlji posle Beograda.
Najvažniji regionalno – administrativni, kulturno – istorijski, privredni i univerzitetski centar Jugoistočne Srbije je Niš.

Smešten u Niškoj kotlini, na ušću Nišave u Južnu Moravu, sa preko 300 000 stanovnika, kroz istoriju poznat kao “ kapija istoka i zapada „ danas je bitna evropska raskrsnica.
Od 1960. godine je na trasi koridornog pravca X. U Nišu se putni pravac E – 75 koji dolazi iz Mađarske račva u dva pravca: ka jugu prema Makedoniji i Grčkoj i ka zapadu, dolinom Nišave, prema Bugarskoj, Turskoj i dalje ka Bliskom Istoku.

Drugi po veličini aerodrom u Srbiji, Konstantin Veliki, predstavlja bitnu sponu Niša sa svetom. Nakon rušenja 1999. godine obnovljen je 2003. i od tada se preko ovog aerodroma obavljaju međunarodni letovi za Crnu Goru, Švajcarsku i Tursku, sa tendencijom oživljavanja saobraćaja ka ostalim gradovima Evrope.

Slava grada Niša je Sv. Car Konstantin I Carica Jelena, 3. jun.

Rodni grad slavnog rimskog imperatora

Konstantin Veliki, značajna istorijska figura, poznat ne samo kao vladar i mudar vojskovođa već i kao veliki vizionar i pobornik hrišćanstva, rođen je u Nišu, kome je ostavio bogato istorijsko nasleđe.

Njegov portret – glava cara Konstantina u bronzi ( IV vek ) pronađen je u koritu reke Nišave. Original se čuva u Narodnom muzeju u Beogradu, kao značajno istorijsko nacionalno blago, a kopija se može videti u Arheološkoj sali Narodnog muzeja u Nišu.
Iz doba Cara Konstantina gradu Nišu ostala je i vila suburbana, Medijana (IV vek).
Konstantinove vizije i snovi u kojima mu se ukazivao “ hristov monogram “ i reči Hristove “ Pod ovim znakom ćeš pobediti “ ( In hoc signo vinces ) vodili su ga u mnoge bitke u kojima je pobeđivao daleko brojnije neprijatelje. Priznavanje hrišćanstva za zvaničnu rimsku religiju, 313. godine, čuvenim “ Milanskim ediktom “ bio je logičan sled dešavanja. Svetska istorija i istorija hrišćanstva pamte ga kao nekog ko je hrišćanstvo iz katakombi i gladijatorskih arena doveo na svetlost dana i utro put daljem razvoju jedne od najrasprostranjenijih svetskih religija.

Grad burne istorije

Niš je jedan od najstarijih gradova Evrope i kao takav poseduje bogatu riznicu istorijskog nasleđa, od samog nastanka civilizacije, pa sve do danas. Praistorijska nalazišta – Bubanj i Velika humska čuka svedoče o postojanju prvih naselja u okolini Niša još u dalekom neolitu i bronzanom dobu.
Pod imenom Naissus, Niš se prvi put spominje u knjizi “ Geografija “ Klaudija Ptolomeja sredinom II veka, gde se navodi kao najveći grad u Dardaniji.
Pravi procvat antički Naissus doživljava dolaskom Rimljana u ove krajeve. U doba kada je u njemu rođen čuveni rimski imperator i vojskovođa Flavije Valerije Konstantin ( Konstantin Veliki ), 274. godine, Niš je snažan i neosvojiv “ kastrum „.

U Atilinom pohodu 441.godine Niš je doživeo ogromna razaranja. Poznati vizantijski diplomata Prisko opisuje stanje koje je zatekao prilikom prolaska kroz Naissus 448.godine: “ Kad smo stigli do Niša, nađosmo grad koji je sasvim opusteo pošto je do temelja bio porušen od neprijatelja (Huna) . . . “ .

Grad doživljava novi procvat i obnovu tek u VI veku, kada počinje da ga iz temelja obnavlja vizantijski car Justinijan. Iz ovog perioda je u okolini Niša, na lokalitetu Kulina u selu Balajnac, na ostacima vizantijskog foruma pronađen portret vizantijske carice i jedini poznati primer ranovizantijske skulpture ( početak VI veka ) na ovom delu Balkana.

U XII veku, u doba velikog župana i poznatog srpskog vladara Stefana Nemanje, Niš ulazi u sastav srpske države. Krstaški pohod koji je krenuo iz Francuske i Nemačke, doveo je u ove krajeve nemačkog cara Fridriha I Barbarosu, koga je 1189. godne u Nišu, u porti današnje Pantelejske crkve, primio Stefan Nemanja. Pored bogatih poklona i hrane za vojsku, Nemanja je Barbarosi ponudio vojnu pomoć i vazalski odnos za sve osvojene i neosvojene vizantijske oblasti.

1386. godine Niš osvajaju Turci i drže grad sa kraćim prekidima ( austrijska osvajanja u 17. veku ) sve do 1878. godine. Tokom petovekovne Turske vladavine Niš je središte vojne i upravne vlasti ovog dela Balkana. Srpsko stanovništvo više nije moglo da trpi turska ugnjetavanja, tako da se 1804, godine, na čelu sa Karađorđem Petrovićem, pokreće narodni ustanak. Jedna od čuvenih bitaka I srpskog ustanka dogodila se na brdu pokraj Niša – Čegru, 31. maja 1809. godine. Tog dana je vojvoda Stevan Slnđelić koji nije mogao da se izbori sa daleko brojnijom turskom vojskom, pucao u skladište baruta i poginuo dostojanstvenom smrću zajedno sa svojim saborcima. O veličanstvenoj smrti i stradanju u ovoj bitci govore spomenici Ćele kula i spomenik na Čegru.

lako je za vreme kneza Miloša i kneza Mihajla Niš i dalje bio u turskim rukama, Osmanlije će iz njega biti proterane 1878. godine, nakon dugih i teških borbi. Knez Milan je 11.januara 1878. godine ušao u Nišku tvrđavu i time simbolično označio početak nove epohe u istoriji grada.

Veoma brzo, Niš počinje naglo da se razvija, kulturno i politički, tako da za veoma kratko vreme od orijentalne kasabe prerasta u moderan evropski grad, drugu prestonicu tadašnje Srbije.
Želeći da odbrani svoju državu od Austro – Ugarske, srpska vlada, 25. jula 1914. godine naređuje evakuaciju Beograda i premešta vladu u Niš, koji postaje takozvana „ ratna prestonica Srbije „. Samo par dana kasnije u Niš stiže i telegram kojim je Austro – Ugarska objavila rat Srbiji.
7. decembra 1914. godine Narodna Skupština zaseda u zgradi oficirskog doma u Nišu i donosi tzv. „ nišku deklaraciju „ u kojoj su obrazloženi ciljevi oslobodilačkog rata i najavljeno ujedinjenje južnih Slovena – Srba, Hrvata i Slovenaca u jednu državu. Niš zbog ovoga sa pravom nazivaju i “ rodnim gradom Jugoslavije „. Od oktobra 1915. godine do oktobra 1918. godine Niš je pod okupacijom nemačkih, austrijskih i bugarskih trupa. Oslobađa ga srpsko – francuska vojska pod komandom vojvode Petra Bojovića.

U periodu II svetskog rata od 1941. do 1944. godine Niš je važna strategijska tačka na putu za Solun i Crno more. Pretrpeo je žestoka bombardovanja i brojne represalije od strane nemačkih okupacionih trupa, o čemu svedoče koncentracioni logor Crveni Krst i memorijalni park Bubanj. Niš je oslobođen 14. oktobra 1944. godine kada je posle žestokih borbi, uništena 7 SS brdska divizija „ Princ Eugen “ .