Priboj

Opština Priboj nalazi se u Jugozapadnoj Srbiji, u šumovttoj oblasti Starog Vlaha i plodnoj dolini reke Lim.
Priboj je smešten na tromeđi Srbije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine.
Opština Priboj ima izrazito planinski karakter – najniža nadmorska visina je 392 m, dok je najviša 1. 500 m.
Na površini od 553 km živi 30.377 stanovnika, a u gradu Priboju oko 20. 000žitelja. Nedaleko od Priboja nalazi se Pribojska Banja, poznata još iz rimskog doba po lekovitosti termomineralnih izvora. Klima je
umereno kontinentalna.

KRATAK ISTORIJSKI PREGLED

Priboj pripada oblasti Donjeg Polimlja. To je teritorija sa relativno niskim planinama, nisko – brdovitim predelima, pašnjacima, šumama,  sa čestim izvorima, rečicama i rekama.To je i oblast sa plodim uvalama i dolinama, koje su najizrazitije južno od Priboja i koje su bile povoljne za formiranje ljudskih naseobina. Glavni komunikacioni pravac čini reka Lim, koja je okosnica ne samo Priboja, već celog ovog područja.
U pribojskom delu Polimlja iz praistorijskog perioda poznata su nam tri naselja i to, u Sastavcima, Krajčinovićima i Bučju.

Bogatstvo ovog područja uticalo je na razvoj metalnodobnih kultura. Registrovana su brojna metalnodopska naselja u Zabrnjici, Hercegovačkim golešima, Banji i Mažićima, kao i brojne nekropole u Krajčinovićima, Sastavcima, Plašču, Kaluđerovićima, Požegrmcu, Mažićima, Čitluku. . .
Glavno stanovništvo predstavljali su Autarijati. Sačuvani su i, najverovatnije ilirski toponimi: Lim, Ustibar, Mataruge, kojima nema korena u srpskom jeziku.
Na području Krajčinovića pronađeni su nadgrobni spomenici za koje se pretpostavlja da su pripadali Keltima. Rimljani su ovim krajevima vfadali od I do V veka.
U VI i VII veku Srbi naseljavaju ove krajeve i dele zemlju po geografsklm celinama na župe. Hroničar Dukljanin iz XII veka pominje oblast Podgorje kojoj pripada ovaj kraj i između jedanaest župa -župu Debreca. Središte političkog i kulturnog života župe bilo je vezano za manastire Sveti Nikola u Pribojskoj banji i Sveti Đorđe u Mažićima. Kao središte župe, Banja je u tom periodu morala biti i veće naselje, koje ni pod Turcima nije izgubilo svoj ekonomski značaj.

Srednjovekovna nekropola sa stećcima u samom Priboju datovana u XIV – XV vek, verovatno je pripadala samom Priboju, koji se kao trgovište Pribon pominje u dokumentima iz 1530. i 1532. godine. Grad Jagad na levoj obali Lima pominje putopisac Kuripešić, koji je kroz ove krajeve prošao oko 1530. godine.
Sigurniji podaci o Priboju potiču iz početka perioda turske vladavine. Poznati turski putopisac, Evlija Čelebija, prolazeći kroz ove krajeve 1662. godine govori o napuštenom gradu na planini Dud sa leve strane Lima, koji su osnovali srpski kraljevi. Na austrougarskim kartama iz 1914. godine ovo utvrđenje je obeleženo kao Ruine Jagod.

U drugoj polovini XVI veka Priboj doživljava ekonomski prosperitet. Od značaja je bilo to što su u to vreme prolazila dva važna trgovačka puta: bosanski i dubrovački. Krajem XVI veka čuveni Sinan beg podigao je karavan saraj i most preko Uvca, koji je odavno propao. E. Čelebija kaže da je Priboj u XVII veku imao oko 300 ćeramidom pokrivenih kuća, džamiju i tri hana.

U XVIII veku i za vreme Prvog srpskog ustanka Priboj zahvata požar usled čega dalje propada. Po Berlinskom ugovoru Austrougarska monarhija je okupirala Bosnu, a granica između tih država je išla preko Uvca, 3 km nadomak Priboja, koji je postao granično mesto. Otvaranjem istočno – bosanske železnice od Sarajeva do Uvca, Priboj počinje da se razvija. Kada je Austrougarska izvršila aneksiju Bosne i Hercegovine, povukla je svoje garnizone iz Priboja, pa je u njemu ostala turska uprava sve do 1912. godine, kada su ovi krajevi Balkanskim ratovima oslobođeni i pripojeni Srbiji. U to vreme česte su migracije, o čemu svedoči podatak da se početkom XIX veka iz pribojskog kraja iselilo biizu sto porodica, koje su naselile užičku Crnu Goru, a u prvoj polovini XX veka muslimansko stanovništvo se masovno selilo u Bosnu i Hercegovinu i Tursku.

Nakon dva Svetska rata u XX veku za Priboj je otpočeo period intenzivnog privrednog i ekonomskog razvoja, pre svega Fabrike automobila Priboj, nosioca opšteg napretka i pozitivnih promena celog ovog kraja.

IZ KULTURNO ISTORIJSKE BAŠTINE

Pribojski kraj su naseljavale ljudske zajednice još od najstarijih praistorijskih vremena. Da su ljudi tokom paleolita ( starijeg kamenog doba ) živeli na ovom prostoru još uvek nije pouzdano utvrđeno. Velika pećina u Kratovu je povoljno stanište za paleolitske ljude, kako po svojoj veličini ( ulazna sala površine 2.800 m ), tako i po ambijentalnom okruženju povoljnom za opstanak prvih lovaca. Neosporno je dokazano da je velika pećina bila dom neolitskih zajednica.

Tokom neolita ( mlađeg kamenog doba ) u pribojskom kraju je nastalo više naselja, u dugom periodu između 4600 – 3200. g. p. n. e. Do sada je otkriveno osamnaest naselja ovog perioda, od kojih je najstarije na Luci u Sastavcima, a najmlađa na Čelini u samom Priboju, u delu zvanom Pobrežje. Etnički, ove zajednice pripadaju starčevačkoj i vinčanskoj kulturnoj grupi.

Velike kulturne i etničke promene na ovim prostorima, kao i u celoj Evropi, dešavaju se sa pojavom metala: najpre bakra, potom bronze i na kraju gvožđa. Praistorijski rudnik Jarmovac je jedan od devet centara za izučavanje nastanka i razvoja rudarstva i obrade bakra u Evropi.

Razvoj bronzanog i gvozdenog doba na pribojskom području možemo pratiti preko istraženih humki ( kolektivnih grobnica ) i naselja ovih perioda. Do sada je istraženo četrnaest humki od čega trinaest u dolini Poblaćnice i jedna u dolini Lima. U skoro svakom od pribojskih sela nalazi se po koja praistorijska humka i većina njih nije istražena. Najbronije su one u dolini Poblaćnice, na Goleškom brdu, u Mazicima, Banji, Krativu, Čitluku . . . Ukupno je na 54 lokaliteta registrovano 136 humki.

U rimsko doba pribojsko područje nije bilo posebno atraktivno, ali je svakako bilo naseljeno autohtonim ili pak romanizovanim stanovništvom. Na to ukazuje jedan broj rimskih kamenih spomenika, stela i kvadera. Rimski spomenici su otkriveni u Banji, Čelicama, Mažićima i Her golešima.
U Pribojskom kraju nalazi se veliki broj istorijskih spomenika iz srednjevekovnog perioda. Njih čine crkve, ostaci utvrđenih gradova i nekropole.

SREDNJEVEKOVNI GRADOVI

Utvrđeni srednjevekovni gradovi na prostoru su: Oštrik ( na istoimenoj planini u selu Čelice ) , Jagat ( na planini Bić iznad grada Priboja ), Ravanjski grad ( na velikoj Gradini u Crnetićima ), Ostro ( na židovskoj gradini u Kukurovićima ) i Sjeverin ( Jerinin grad iznad Sjeverina ). Svaki od utvrđenih gradova ima sopstvenu i malo znanu istoriju, ali i neke opšte zajedničke karakteristike. Svi gradovi su teško pristupačni, najčešće sa jednom prilaznom stazom, podgrađem, fortifikacionim sistemom i bunarima ili cisternama za vodu. Služili su kao poslednja odbrana okolnom stanovništvu u nemirnim vremenima. U vreme Stefana Vukčića Kosače oni čine severoistočnu granicu njegovih poseda. Život u njima različito je trajao i uglavnom su pali u vreme turskih osvajanja ovih prostora.

Dva manastira u Dabru, Sveti Nikola ( u Banji ) i Sveti Đorđe ( u Mažićima ) su centri duhovnog, kulturnog i ekonomskog života tokom srednjeg veka na ovim prostorima. Oba manastira su nastala u prednemanjićko doba.

PRIBOJ NA POČETKU XX VEKA

Prekretnica u razvoju Priboja nastala je krajem XIX veka. Izgradnja železničke pruge, položaj na tromeđi Srbije, Turske i Austrougarske učinili su da Priboj postane izrazito trgovačko mesto. Izgrađen je vodovod, restorani, kasarne, zgrade i novi stanovi. U Priboj su počeli  da se doseljavaju trgovci iz Nove Varoši.
U Kaluđerskom polju je krajem XIX veka uređen lep park sa terenom za tenis. Kao kuriozitet može se istaći činjenica da je Priboj pre bilo kog drugog grada imao teren za tenis, na kome su tenis igrali i građani Priboja.